TOONDER EN MATENA

Als u niet zoals ik een Bommellezer bent of bent geweest weet ik niet of ik u het onlangs verschenen Wat jij, jonge vriend kan aanbevelen. Voor een Toondergelovige, afvallig of niet, is het een absolute must; wie niet deels in de gewone wereld en deels in het universum van Marten Toonder heeft geleefd zal het boek misschien weinig zeggen. Het is een selectie uit de briefwisseling tussen de in Ierland wonende oude meester (1912-2005) en zijn collega en voormalig assistent, Dick Matena (1943).
Het mooie maar meteen ook ontluisterende aan die correspondentie is dat we daaruit een heel andere Toonder leren kennen dan de bij het haardvuur filosoferende oude wijsgeer die er nauwe banden op nahoudt met kabouters en elfjes. Toonder laat zich in zijn brieven behoorlijk kennen. Achter de wijze tovenaar blijkt een egocentrisch en soms rancuneus mens schuil te gaan, een poseur bovendien, die de dingen iets te graag naar zijn hand zet en het met de waarheid niet te nauw neemt. Soms is dat charmant. Als de heren samen smeuïg lachen omdat Toonder weer eens zo zielig heeft gedaan in een tv-interview komt het beeld van de oude vos boven: hij verheugt zich in de aandacht van vrouwelijke fans die hij met zijn optreden kreeg en maakt daar gretig gebruik van. Maar vaker is het bijgestelde Toonderbeeld irritant. In zijn verhouding met Matena kon hij een echte dwingeland zijn, die obsessief zijn gelijk wilde halen. Dat gaat ongeveer zo: Toonder prijst Matena de hemel in, maar heeft op één bepaald punt van zijn kunst kritiek. Die kritiek groeit vervolgens zo buitenproportioneel dat ze de aanvankelijke lof volledig overvleugelt en zelfs verdacht maakt. In feite maakt hij gehakt van Matena. De jonge en temperamentvolle tekenaar is dan volledig van zijn stuk gebracht en gaat fel in de verdediging. Toonder sust quasi geschrokken en draait zijn woorden terug: zo heeft hij het allemaal niet bedoeld. Hij heeft slechts willen zeggen dat… Matena is weer gekalmeerd en de verhouding hersteld. Dat gaat een tijdje goed, maar dan komt Toonder opnieuw met zijn kritiek, eerst plagerig in een terzijde, na verloop van tijd weer in volle hevigheid. Op dat moment ga je als lezer echt een hekel aan de man krijgen. Een heerser die machtspelletjes speelt en per se zijn zin moet hebben.
Het contrast met Matena is groot. De tekenaar die de laatste jaren vooral bekend is geworden met zijn verstripping van De avonden, Kees de jongen en andere romans maakt een bijzonder sympathieke en integere indruk. Hij is geestig en welbespraakt. Hij relativeert zichzelf. En hij is loyaal: Toonder blijft voor hem de geniale oude meester, zijn inspiratiebron en geestelijke vader, wat hij ook voor rotstreken uithaalt. De groeiende gelijkwaardigheid van Matena in de brieven is fascinerend. Naarmate Matena zich ontplooit en in zijn volwassen kracht komt krimpt Toonder, en uiteindelijk krijgt de gecompliceerde en zelfzuchtige dwingeland weer iets aandoenlijks. Dat heeft ook alles met taal te maken. Matena verwoordt zijn gedachten helder, in precies geformuleerde zinnen, Toonder verzandt meer en meer in suggestieve vaagheid. Zoals ook uit de laatste Bommelverhalen blijkt is hij in zijn 'nadagen' (een running gag in de brieven) de greep op zijn materiaal een beetje kwijt. Zijn vertelling berust op vermoede samenhangen en archetypische patronen die hij niet meer duidelijk over kan brengen, en waarschijnlijk ook niet meer duidelijk ziet. In de latere brieven gaat hij meer en meer schrijven zoals Bommel sprak, vol elkaar tegensprekende bijzinnen ingeleid door ‘terwijl’ en ‘zodat’, zodat de lezer de draad nogal eens kwijt raakt en zich verward in het haar grijpt, als u begrijpt wat ik bedoel.
Toonder was iemand die weinig andere mensen om zich heen duldde. Ik logeerde ooit in een B&B vlak bij zijn Ierse huis. Zou ik aanbellen en hem mijn respect betuigen? De gastvrouw was resoluut in haar negatieve advies: ‘He is a very private person’. In zijn comfort zone liet Toonder vrijwel niemand toe. Voor Matena maakte hij een uitzondering. Zijn respect en liefde voor zijn voormalige pupil moeten dus wel oprecht zijn geweest. En wat Wat jij, jonge vriend vooral duidelijk maakt: Marten Toonder en Dick Matena waren aan elkaar gewaagd. Wat dat betreft spreekt de omslagfoto boekdelen. Zelden heb ik een illustratie gezien die de inhoud van een boek zozeer in beeldmateriaal samenvatte. Toonder die met priemende ogen, borstelwenkbrauwen en uitgestoken vinger bezwerend op de ander inspreekt als de oude magister Hokus Pas, Matena die luistert als een koppige tovenaarsleerling, vriendelijk, beleefd en ietwat geïntimideerd, maar met toegeknepen ogen en onverzettelijk gerechte rug.
Toonder was ontegenzeggelijk geniaal en hem moet daarom veel vergeven worden. Maar als ik moest kiezen met wie van de twee ik een avond in de kroeg zou mogen doorbrengen dan wist ik het wel.


(Erratum: 'Wat jij, jonge vriend, Brieven 1979-1991' is niet onlangs, maar reeds in 2009 door de Bezige Bij uitgegeven. Blijkbaar is het destijds aan mijn aandacht ontsnapt.)