Hoe kun je muziek verbeelden, verwoorden? Dat is nergens voor nodig natuurlijk want muziek kan heel goed op zichzelf staan. Toch is er blijkbaar een behoefte in de artistiek geneigde mens om ook zelf iets creatiefs te doen met zijn of haar geliefde composities. Luisteren en genieten is niet genoeg, er moet over geschreven worden, geschilderd, gefilmd, gezongen of gedanst.
Deze kruisbestuiving van de kunsten toont de beoefenaars ervan niet altijd op hun best. Kitsch ligt op de loer, pretenties dringen zich op. Muziek die zelf al 'programmatisch' was laat zich uitstekend vertalen in woord of beeld. Denk aan het symfonische gedicht de Tovenaarsleerling en hoe het team van Disney daar in de tekenfilm Fantasia uit 1940 vorm aan gaf. Mickey Mouse stuntelt zich door een driedubbel kunstwerkje heen: het gedicht van Goethe werd muziek, de muziek van Ducas werd bewegend beeld - alles past precies alsof het zo bedoeld was. Moeilijker wordt het als muziek in hoge mate abstract is. In dezelfde film wordt de Toccata en Fuga in D mineur van Bach aanleiding tot een spel met live-action en abstracte lichtpatronen dat zonder de majestueuze muziek van Bach weinig bestaansrecht zou hebben.
Hermann Hesse munt als dichter uit in eenvoudige lyrische poëzie - volkstümlich, in de traditie van Eichendorff en Heine. Onpretentieuze lyriek, vaak gebaseerd op natuurbeelden en stemmingen. Soms waagt hij zich verder en wil hij filosofisch gedachtengoed vatten in verzen. Dat zijn meestal niet zijn beste gedichten, de taal verliest haar vanzelfsprekendheid en krijgt woordenrijke, ingewikkelde constructies die eerder aan Schiller doen denken dan aan volksliedjes. Een essay lijkt nu eenmaal een beter voertuig voor filosofie dan een gedicht.
Afgelopen weekend bracht mijn vertaaltocht me bij zo'n lyrische bespiegeling. En dat is de reden voor de inleiding hierboven: ik heb sterk de indruk dat Zu einer Toccata von Bach op dezelfde orgelmuziek is gebaseerd als het openingsstuk van Disneys animatiefilm. Hoe verwoordt Hesse dat ijzersterke, dramatisch begin en de complexe doorwerking daarvan, die uitmondt in een meeslepende climax? Hij ziet er een parafrase van de Genesis in, van het goddelijke, dat uit het niets creëert en bestemd is naar zichzelf terug te keren. Lees maar:
Bij een toccata van Bach
Oerzwijgen heerst, in duisternis totaal …
Plots breekt uit scherpe wolkenspleet een straal,
Grist werelddiepten uit het blinde niet-zijn,
Bouwt ruimten op, doorwoelt met licht de nacht,
Laat berg en top vermoeden, helling, schacht,
Laat luchten luchtig blauw, laat aarde dicht zijn.
Dan splijt al scheppende tot daad en strijd
De helle straal wat kiemend drachtig is:
En zet de wereld, opgeschrikt, in brand:
Die glanst veranderd waar het lichtzaad landt,
Zo ordent zich en zingt wat prachtig is
Een lofzang, aan de schepper toegewijd.
En verder danst, naar God teruggebogen,
Nadat hij ’t wereldse bedrijf doorkliefde,
Zijn schepper tegemoet de grote drang.
Hij wordt tot lust en leed, tot taal en beeld, gezang.
Welft werelden tot weidse hemelbogen,
Is drift, is geest, is strijd, geluk, is liefde.
Zu einer Toccata von Bach, 1935
Vertaling (eerste versie) ⓒ JPvS
Geen opmerkingen:
Een reactie posten