ZENO

Ik lees op het ogenblik Bekentenissen van Zeno, de klassieke roman uit 1923 van Italo Svevo.
In de ijdele ironie van dat vuistdikke zelfonderzoek herken ik wel het een en ander, dat zult u begrijpen. En vergeleken met Svevo’s wijdlopigheid zijn mijn eigen zinnen mitrailleurgeroffel.
Ik moet zeggen dat ik na ruim driehonderd bladzijden wel een beetje moe begin te worden van de hoofdpersoon Zeno Cosini. Hij is een literaire antiheld (de eerste zegt men) die zich in zijn ellenlange zelfanalyse vooral bezighoudt met het rechtbreien van zijn tekortkomingen en het maken van goede voornemens. Hij verzint onvermoeibaar verklaringen en excuses voor zijn ongewenste gedrag waardoor hij dat vervolgens in stand kan houden.
Het overkoepelende geweten van Zeno en het aan zijn driften verslaafde mannetje eronder zijn in voortdurende dialoog en gooien het meestal op een akkoordje. Zeno wéét wat hij doet maar kan zijn gang gaan. En die gang is doorgaans nogal opportunistisch, hoewel we hem ook op enig altruïsme kunnen betrappen.
Die goede voornemens zijn Zeno’s sterkste troef: als eenmaal de intentie tot zelfverbetering geformuleerd is, kan hij zijn zonden nog in gemoede één laatste maal begaan. Ook dat herken ik: vanavond mag het nog, morgen stop ik met drinken. Einde wroeging.

Wat me iedere keer als ik het boek van het boekenplankje naast mijn bed oppakte weer even stoorde was de Nederlandse titel. Bekentenissen…. Waarom niet gewoon Het geweten van Zeno? La coscienza di Zeno, zoals het boek in het Italiaans heet, dekt de lading perfect. De hele roman is één groot gewetensonderzoek, een boekhouding waarin scrupuleus het debet en credit van Zeno’s moraal wordt genoteerd, een literair grootboek van de inhoud van een mensenhoofd.

Maar voor ik dat op zou schrijven moest ik toch enig onderzoek verrichten, want ik lijk in nog een opzicht op Zeno/Svevo: in zijn scrupuleuze aanpak. Ik kon de vertaalster Jenny Tuin niet bekritiseren zonder haar motieven te begrijpen. En wat bleek? In het Italiaans betekent coscienza zowel bewustzijn als geweten. Anders gezegd, er is geen apart woord voor geweten. En ja, ik kan me voorstellen dat je die dubbele betekenis niet wilt verliezen in vertaling, en dan maar kiest voor een andere titel.
Toch zou ik het gewoon bij Het geweten van Zeno hebben gelaten, want ook in het Nederlands lopen de beide begrippen door elkaar heen. Wij kunnen iets ‘gewetensvol’ doen en daarmee bedoelen dat we het zo goed mogelijk, heel bewust dus, doen. Geen echte morele bijsmaak hier.

Wat deze taalkwestie overigens zegt over de Italianen en over ons Hollanders, daar kom ik zo één twee drie niet uit. Ik doe een poging.
Dat wij een apart woord hebben voor het vermogen om te zien wat goed en fout is impliceert dat we er niet automatisch vanuit gaan dat een helder (zelf)bewustzijn genoeg is om morele fouten aan het licht te brengen. Je kunt je blijkbaar bewust zijn van jezelf en de wereld om je heen en toch in het geniep een gewetenloze schurk zijn. Dat duidt op het bestaan van een hypocrisie, die wellicht iets met ons calvinisme te maken heeft. Driften verdringen en ontkennen is een hardnekkig erfgoed van de protestantse cultuur. Het katholieke zuiden gunt zichzelf meer morele zwakheid. De biecht en de aflaat zijn altijd probate middelen geweest om het geweten zuiver te houden. Tekortkomingen in moreel opzicht worden meer getolereerd en hoeven niet in een apart laatje in het hoofd te worden weggelegd.
Vergelijking met verwante talen staaft die hypothese. Ook het Duits kent Bewusstsein en Gewissen als twee onderscheiden begrippen. Het Frans gooit ze met conscience evenals het Italiaans op één hoop. Het Engels is een twijfelgeval: conscience is ons ‘geweten’ maar conscienceness, toch bijna gelijkluidend, betekent alweer bewustzijn in de medische zin, als in ‘je bewustzijn verliezen’.

Maar ik begeef me hier zowel linguïstisch als ethisch op glad ijs. Zeno’s vrolijke en vermetele getob werkt aanstekelijk. Ik steek een sigaret op en ben blij dat ik niet net als Zeno Cosini die handeling hoef te rechtvaardigen door in een notitieboekje op te schrijven dat dit de laatste zal zijn.