PERSONA

Ik werd wakker met de ijle stem van Neil Young in mijn hoofd. “Old man take a look at my life…” Ik ging in gedachten mijn dromen na maar kon niks vinden in de recente files dat met de Canadese zanger verband hield. Ook was het al lang geleden dat ik een cd van hem had opgezet. Toen schoot me een gespreksflard van gisteren te binnen. Ik was in Haarlem op bezoek bij mijn oude vriend Karl. Hij vertelde over een kunstenaar die hij kende, die twee passies had: de romancyclus A Dance to the Music of Time van Anthony Powell, en het oeuvre van Neil Young.
Terwijl ik koffie zette en een eerste pijp opstak bepeinsde ik onze verdere gesprekken. Over die romans van Powell hadden we het ook gehad, maar slechts summier, aangezien we ze geen van beiden gelezen hebben. Internetcommunicatie was een belangrijk thema geweest. Waar hield openheid op en begon exhibitionisme? Hoe verhield creativiteit zich tot ijdelheid?
Karl had, toen de wodka zijn tong begon los te maken, ook een paar dingen gezegd die me voorlopig nog wel even bezig zouden houden. U kent ze wel, die oprechte complimenten die als het Paard van Troje een massa eerder verzwegen kritiek herbergen. Karl vond dat ik mijn oude vorm terug had gevonden, dat ik weer de Jan-Paul was die hij kende. De laatste tijd herkende hij een vonk en een beet in mijn schrijfsels, die hij in het jaar na mijn verblijf in de kliniek gemist had. Wat ik toen had geschreven was bezadigd geweest, relativerend, onpersoonlijk ondanks al zijn eerlijkheid, kortom, een beetje saai.
Het was niet om literaire redenen dat deze kritiek me raakte. Karl sprak over mij, over het beeld dat hij van mij kreeg uit dit blog. We zien elkaar niet zo vaak, dus van mails, blogs en dergelijke moderne communicatie moeten we het hebben. En hij vond het beeld dat de doorkijkspiegel van mijn blog hem toonde tegenwoordig levendiger en persoonlijker dan het geweest was. Het leek, zei Karl, of ik mijn persoonlijkheid had hervonden.
Persoonlijkheid of persona?, wilde ik weten. Daar kibbelden we even over, want mijn afkeer van het maatschappelijk masker is groot, en met mijn hang naar de Boeddhistische leer, die het ware zelf zoekt in de stiltegebieden die zich diep onder alle lagen make-up bevinden, heeft Karl niets: zijn afkeer daarvan is minstens zo groot.
Wat me verontrustte was als gezegd niet de literaire kritiek. Dit zijn uiteindelijk maar blog posts, stukjes van een dag. Nee, het was het gevoel dat er hier iets op een vreemde manier scheef zat. Want mijn eigen kritiek, mijn zelfkritiek bedoel ik, zei iets heel anders dan wat Karl zei. Ik vond juist dat ik me de laatste tijd op gevaarlijk terrein bevond, dat ik het risico liep weer verstrikt te raken in ambities en wereldse besognes, dat ik de innerlijke rust en het verruimende inzicht dreigde te verliezen die mijn retraite me had geschonken. En kijk, net op het moment dat ik opnieuw ten prooi ben aan allerlei onwelkome spanningen en uit mijn evenwicht ben geslagen, dat ik er niet altijd meer in slaag 'bij mezelf te blijven', zegt mijn oudste vriend: ‘Je bent jezelf weer!’
Daar moest ik wel even op kauwen. Vooral omdat het zoveel implicaties heeft. Heeft Karl gelijk? Leidt een te beschouwelijke toestand tot persoonlijke vervlakking? Of ben je in het oog van de buitenwereld pas jezelf als je je laat kennen? Als je blijk geeft van irritatie, van woede, van enthousiasme, van emotie, van kleingeestigheid of wat voor menselijke zwakte dan ook? Dan hebben Oost en West het over twee verschillende dingen, als ze over het ‘zelf’ spreken. Is wat ‘persoonlijkheid’ wordt genoemd misschien niets anders dan dát masker dat het best bij je past, dat je het lekkerst zit?
Moeilijke zaken, ingewikkelde overwegingen, die ik als ik wijs was voor mezelf zou houden. Want een ander punt van de kritiek die in het kielzog van Karls lof meekwam was dat mijn stukjes vaak nogal parochial waren: onderonsjes, preken voor eigen parochie. Daar moest ik hem gelijk in geven. En door dit te schrijven zet ik nog eens een vette streep onder zijn gelijk. Maar ik zeg er onmiddellijk bij dat ik het niet anders zou willen. Ik wil geen papieren masker hoeven opzetten dat een zo groot mogelijk publiek behaagt. Ik hoef hier niet van te leven. En als ik al preek dan is dat voor een parochie die haar eigen herder gekozen heeft. U hoeft dit immers niet te lezen. Ik moet het wél schrijven.
Voor wie nog luistert zing ik met Neil Young: “Take a look at my life, I’m a lot like you.”