Sans rancune

De verkoudheid had zich al aangekondigd maar was zo attent om pas uit te breken ná het concert. Gisteravond maakte zij zich breed in mijn keel en stak daar met kleine naaldjes in het weke vlees, niet diep genoeg om pijn te doen, maar wel zo prikkelend dat ik, telkens als ik lekker weg leek te zinken in een verdiende slaap, hoestend wakker schrok. Ik was wonderlijk rustig en tevreden en had geen grote levenskwesties om te overdenken. Tijd voor een gedachtenspelletje.

Mijn Vlaamse collega Vitalski stelde me onlangs per mail een lastige vraag. Welke zaken of personen vond ik overschat, welke onderschat, en welke precies op waarde geschat? Ik had daar uit de losse pols op geantwoord. Nu kon ik de vraag wat nauwgezetter overdenken. Ik beperkte me eerst maar eens tot de makkelijkste categorie, die van de overschatte personen. Een paar namen kwamen al gauw boven. Brel, Bach, Grunberg. Eén ding werd me daarbij duidelijk.
Het is niet zozeer de overschatte persoon zélf die me ergert, het is de laffe houding van degenen die aan het overschatten meedoen. Als roem een zekere kritische grens overschrijdt wordt hij onaantastbaar. Niemand durft de eenmaal geheiligde reputatie meer in twijfel te trekken en zo zwelt die steeds monsterlijker op. Tot het neerhalen ervan voor de kritische geest welhaast een morele plicht wordt. Dan begint langzaam aan het onderschatten weer. Op waarde schatten is het moeilijkste wat er is.

Ik herinnerde me hoe geschokt mijn betreurde vriend Frank was toen ik hem vertelde dat ik Mozart maar een overschatte componist vond. Een muzikale banketbakker, een grossier in weeë speeldoosmuziekjes. Hijzelf schatte Haydn weliswaar nóg hoger, maar Mozart bezat voor hem toch een onweerlegbare status, Mozart was een held. Voor de hoornist Frank was de Gran Partita een soort muzikaal heiligdom. In de jaren daarna begon hij heel geleidelijk aan toe te geven dat je dat sanctum sanctorum niet ontwijdde als je kritisch genoeg was om vast te stellen dat Mozart ook héél lullige muziek heeft geschreven. En ik bond op mijn beurt in: zijn Requiem, ja, dat was toch wel meesterlijk. En sommige van zijn pianoconcerten, een enkele opera….
Een van mijn grootste literaire ergernissen betreft het verschijnsel Grunberg. Ik zeg opzettelijk ‘verschijnsel’ want ook hier is het vooral de blinde adoratie die me prikkelt. Als Arnon een schrijver in de marge zou zijn zou ik de productie van zijn eenmanspapierfabriek vermoedelijk schouderophalend negeren. Nu laait er een woest vuurtje van plezier in me op als ik – zeldzame - kritiek op hem lees. Een opmerking van Sylvain Ephimenco heb ik zelfs overgeschreven in mijn notitieboekje: ‘Arnon Grunberg schrijft met een klopboor. Zijn zinnen lijken op een verzameling gladde boorgaatjes zonder diepte.’
Zo’n zin maakt mijn dag goed! Maar waarom, vanwaar die rancune?
Reinbert de Leeuw donderde voor mij van zijn voetstuk toen hij na een urenlang pleidooi in Zomergasten voor moderne en goeddeels onbekende muziek eindigde met de Matthäus Passion. Met tranen in de ogen maakte hij een knieval voor de grootste gemene deler van de smaak van muzikaal Nederland. Iedereen vindt de Matthäus een onaantastbaar meesterwerk, een goddelijke compositie, en hij, De Leeuw, verwaardigde zich niet boven iedereen te staan. Plots was zijn kritische houding nergens meer te bekennen. Ben ik nou de enige, dacht ik bevreemd toen mijn held van de tegendraadse klanken daar sneuvelde, die durft te bekennen dat hij Bach vaak gewoon saai vindt? Prachtige muziek, de Matthäus, maar het kon ook best wat korter en minder heilig, het erin beleden piëtisme doet me gapen van vrome verveling. Waarom had de Leeuw zo’n kanttekening niet kunnen maken? Waarom moest het meteen zo kritiekloos, zo kwijlend, nu het over Bach ging?

Zelf je helden kiezen, liefst onbekende, en de smaak van de massa weghonen, dat is de attitude van de beginner. Daar groei je overheen, wist onze oude muzieklerares op school al, die vertelde dat ze in haar jeugd ook veel van Milhaud had gehouden maar nu Mozart ver boven hem stelde. Tot onze teleurstelling en verbijstering.
Nu ik zelf bijna haar leeftijd heb moet ik vaststellen dat ik begrijp wat ze wilde zeggen. Milhaud boeit me niet meer zo en aan Mozart ben ik bijna toe; maar ik geniet nog steeds van de heiligschennis van Ephimenco. Overschatten en onderschatten leer ik langzaam af. Maar sans rancune op waarde schatten blijft moeilijk.