DICTEE

Taal is niet om te spelen zei Lennaert Nijgh ooit, toen zijn kroegmaten hem vroegen waarom hij nooit meedeed met het zaterdagse cryptogram. Een vreemde opmerking uit de mond van een man die in zijn jonge jaren grossierde in acrostichons en andere rederijkerspoezië, maar hij zal bedoeld hebben dat taal voor hem te kostbaar was om te verkwisten aan puzzels.
Aan zijn woorden moest ik denken tijdens het Groot Dictee.

Ik had besloten om ook maar eens gezellig mee te doen. Ik ben een redelijk goede speller: zelfs alle lukrake regeltjes met verbindings-n’en en koppeltekens krijg ik er langzamerhand in dankzij de spellingscontrole op mijn laptop. Bovendien is mijn hoofd een wandelende thesaurus vol half vergeten woorden, die ik grotendeels voor mezelf houd; nu en dan strooi ik er een door mijn taal om de lezer of luisteraar te prikkelen, als een snufje van een kostbare specerij.
Ik zette me op de bank met papier en pen, een kerstkransje en een glaasje cassis. Qua spellen viel het mee. Ik sprong naast het przewalskipaard doordat ik het net als in het Engels met een hoofdletter spelde; ik vergaf het mezelf dat ik ‘streste’ een s te veel gaf, en dat ik een verdwenen woord als verbiage niet kende, en met verbillage verkeerd gokte.
Maar dan die andere regel, die nieuwe. Na zin 4 moesten we niet alleen op spelling letten, maar ook grammaticale en logische fouten onderstrepen. Maar, kon ik niet nalaten te denken, waarom pas na zin 4? In zin 1 stond toch al: ‘Na koffie gedronken te hebben, begon het Groot Dictee’. En dan dat ‘zich irriteren’ in zin 4? Zou Van Kooten dat wél goed Nederlands vinden, of was hier iets anders aan de hand? Ik zou later, bij rustige nalezing, ontdekken dat deze bastaardtaal wel degelijk een functie had in zijn betoog, maar op dat moment vertroebelde de opduikende vraag mijn gedachten, zodat ik in het laatste gedeelte wat fouten miste; ook daarvoor schonk ik mezelf ogenblikkelijk vergiffenis, want de tekst was op het eerste gezicht wartaal - ik kon mijn kop niet bij de betekenis van wat ik daar las houden (als die er al was) en derhalve was het moeilijk er logische inconsequenties uit te ziften. Met andere woorden, het geheel was al zo’n krankjoreme (voorkeurspelling Rookzanger) concoctie van merkwaardig taalgebruik dat de beoogde missers er niet bepaald uitsprongen, het wiewauwde (dat schijnt wemelen te betekenen) hier van de onzinnigheden. Soms waren die blijkbaar leuk bedoeld, zoals ‘zodan’ in plaats van ‘zoals’, dat volgens Van Kooten de moeilijkheid moest illustreren die onze landgenoten hebben met het uit elkaar houden van als en dan. Maar heeft u ooit iemand zodan horen zeggen? Nee toch?
Ik begon me steeds meer te ergeren (of mocht ‘zich irriteren’ toch ook, het werd immers niet als fout aangestreept in zin 4?) aan het dwangmatige leuk doen van de voormalige cabaretier, die sinds de scheiding van zijn sympathieke wederhelft Wim de Bie meer en meer begint te lijken op de zelfingenomen betweter die hij ooit zo mooi persifleerde. Het hele dictee leek maar één ding te willen zeggen: kijk mij eens slim zijn. Bovendien houd ik niet erg van woordspelingen en wantrouw ik degene die zich eraan te buiten gaat: hij of zij probeert niet anderen te vermaken maar verlustigt zich in zijn eigen spitsvondigheid. Zie het zelfvoldane lachje dat verscheen op Van Kootens gezicht toen hij zijn magistrale vondst gerianiums toelichtte voor wie te dom was die te doorzien.
Nee, leuk vond ik het niet, dit dictee, en nuttig ook niet. Eerlijk gezegd geloof ik zelfs dat het de goede zaak schade kan doen. In deze vorm speelt het de tegenpartij, degenen die onverschillig staan tegenover goed Nederlands en het liever voor straattaal en Engels zouden willen verruilen, alleen maar in de kaart. Zie je wel, correct Nederlands is een zaak van elitaire, buiten de werkelijkheid staande grappenmakers, hoorde ik ze denken. Niet belangrijk. Niet een club waar je bij wil horen. Niet een omgeving wier regels je je eigen wilt maken om verder te komen in de wereld.
Met zo’n mallotig (of zelfs lammenadig) spelletje als hoogste instantie, ben ik bang dat de ouderwetse taalvaardigheid een zinkend schip is. Aan het roer staat een kapitein in een te ruim uniform, epauletten op de schouders, operettesk goudgalon op de revers, de gezwollen borst vol medailles en blikken erekruisen. Hij roept verwarrende en tegenstrijdige bevelen zodat het schip alleen nog maar meer water maakt. Af en toe zwabbert de boot vervaarlijk, want hij stuurt met één hand: met de andere maakt hij een zelfje, dat hij trots een otofoto noemt. Kees van Kooten heet hij. Ik weet dat hij bijkans heilig is in Nederland, dus u zult me wel een ketter vinden als ik dit zeg: onze Kees, vroeger was hij een geniale komiek. Nu dreigt hij te zinken door het gewicht van zijn eigen pretenties. Wie zegt er wat van? Red hem, emendeer hem!